Herhangi iki madde arasındaki açıyı veya gök cisimlerinin görünen ufuktan olan yüksekliklerini ölçmekte kullanılan bir alettir. Yüksekliğin okunduğu açısal bölünmüş yay, bir dairenin altıda biri olduğundan, alete altıda bir anlamına gelen sextant denmiştir.
Sekstant’ın Kısımları
1-Büyük ayna (index mirror): Yayın merkez üzerinde yerleştirilmiş ayarlanabilen bir çerçeve içindedir.
2-Küçük ayna (horizon mirror): Sextant düzlemine dik, bir çerçeve içine yerleştirilmiş yarısı sırlı, yarısı sırsız bir aynadır.
3-Teleskop (telescope): Küçük aynaya doğru uzatılmış ve gök cisminin yansımasının düz bir hat içinde ve kuvvetli olarak alınmasına yarar.
4-Madensel çerçeve: Tüm kısımlar bunun üzerinde yerleştirilmiştir.
5-Yay (arc): Derecelere bölünmüş bir kısım olup açılar buradan okunur.
6-Uzade kolu (index arm): Yayın yaklaşık merkezinde hareket eden ve gök cisminin yansımasını ufka indiren bir koldur
Üstteki kısımlardan başka, parlak gök cismi için yüksekliğin alınmasında kullanılan renkli camlar (shades) bulunur. Bunlar az saydamdan çok saydama doğru sıralanmışlardır.
Sekstant’ın Optik Prensipi
Sextant, iki düzlem aynadan yansıyan ışınların ilk ve son yönleri arasındaki açının, bu aynalar arasındaki açının iki katı olması prensibine dayanır. Bu aynalardan biri küçük, biri büyük aynadır.
Gök cisminden gelen ışının ilk ve son yönleri arasındaki açı, aynalar arasındaki açının iki katıdır. Bu bakımdan, yay üzerindeki bir derecelik bölüm, gerçekte iki derecelik açıya karşılık gelir. İşte, ölçülen açıları iki kat yapmaktan kurtulmak için, sextant yaylarının bütün bölümleri yarım derece yerine bir derece olarak işaretlenmiştir.
Sekstant Kullanım Şekli
Sekstant Aletinin Hataları
Her mekanik alette olabileceği gibi sextant aletinin de çeşitli hatalar yüzünden yapılan ölçüm sonucunda yanlış bir sonuç elde edilebilir. Bunu önlemek için ya sextant aletinin hatası giderilir veya bu hata tespit edilerek, alınan yüksekliğe uygulanır.
Sekstant’ın hataları başlıca ikiye ayrılır;
-Düzeltilebilir hatalar
-Düzeltilemez hatalar
Düzeltilemeyen hatalar, hata miktarının devamlı olarak alınan yükseklik ile karşılaştırılması ile giderilir. Düzeltilebilinen hatalar 4 çeşittir:
1- Dikey Hatası (error of perpendicularity)
Büyük ayna alet düzlemine dik olmalıdır. Olmazsa, yansıyan ışınlar alet yüzeyine paralel bir düzlemde bulunmayacağından açılar yanlış ölçülür. Bunu kontrol için, yayı karşı tarafa getirmek için aleti yatay olarak tutun. Uzade kolunu yayın ortasına getiriniz. Büyük ayna içinde yayın yansıması, dıştan görüntüsü ile aynı düzeyde olmalıdır. Değilse dikey hatası vardır. Dikey hatasını gidermek için, büyük aynanın arkasında bulunan vida duruma göre sıkılıp gevşetilmelidir.
2-Yan Hatası (side error)
Küçük ayna alet düzlemine dik olmalıdır. Dik olmazsa ölçümler yanlış yapılır. Bunu kontrol için aleti dik tutarak iyi görülebilen bir maddeye bakın. Maddenin kendisi ile görüntüsü aynı düzlem üzerinde olmalıdır. Eğer bunlar farklı düzlemdelerse, alette yan hatası vardır. Küçük aynanın arkasında bulunan vidaların sıkılıp-gevşetilerek giderilir.
3-Uzade Hatası (index error)
Uzade sıfırda iken, büyük ayna ile küçük ayna birbirine paralel olmalıdır. Paralel değilse, sıfır ile paralel olana kadar uzadenin ilerlediği miktar kadar alınan yükseklik hatalı ölçülmüş olur.
Uzade hatası 3 şekilde bulunur.
- Ufka bakarak: Uzadeyi sıfırladıktan sonra ufka bakınız. Eğer ufuk çizgisi ile görüntüsü çakışıyorsa, hata yoktur. Çakışmıyorsa, çakışana kadar uzadeyi hareket ettiriniz. Çakıştığında yay üzerindeki ölçümü okuyunuz. Okunan değer artı yay üzerinde ise, uzade hatası (I.E) (+) işaretini, eksi yay üzerinde ise (-) işaretini alır. Böylece, alınan bir gökcisminin yüksekliğinden hata miktarı çıkartılır ya da toplanır.
- Bir yıldızın gözlemiyle: Uzade kolu sıfırlandıktan sonra bir yıldıza bakılır. Yıldız ile görüntüsü çakışıyorsa, uzade hatası yoktur.
- Güneş çapının gözlemiyle: Güneşin artı yay ve eksi yay üzerinde çapı okunursa, iki miktarın farkının yarısı uzade hatası olur.
Örneğin;
Artı yay üzerinde okunan miktar (+) : 33’ 40’’
Eksi yay üzerinde okunan miktar (-) : 30’ 20’’
Aradaki fark : 3’ 20’’
Uzade hatası (IE) : 1’ 40’’ (+) [büyüğün işareti]
Bu değerleri toplarsak 64’ yapar. Dörde bölersek 16’ bulunur. Gözlemi yaptığınız gün Almanakta güneşin verilen yarıçapı bu sayı ile aynı olmalıdır. Değilse, gözlem hatalı yapılmıştır.
4- Paralelsizlik hatası (collimation)
Teleskop yerine takıldığı zaman ekseni, alet yüzeyine paralel olmalıdır. Olmazsa ışınlardaki kırılma yüzünden açılar yanlış ölçülür.
Çok faydalı bir yazı, ellerinize sağlık. Deniz astronomisi hakkında bizi bilgilendirir misiniz?
YanıtlaSil